Εκδήλωση τιμής και μνήμης από το Σύνδεσμο Συρρακιωτών Πρέβεζας

Ο Σύνδεσμος Συρρακιωτών Πρέβεζας στις 12 Οκτωβρίου 2019 πραγματοποίησε στα Κάτω Λεχώνια Βόλου εκδήλωση τιμής και μνήμης για τη Σοφία Τοπάλη με καταγωγή από το Συρράκο και τη μητέρα της Λουκία, οι οποίες απαγχονίστηκαν από τους ναζί κατακτητές και τους ντόπιους συνεργάτες τους στις 7 Ιουλίου 1944 στο χωριό Κάτω Λεχώνια Βόλου μαζί με την Κατωλεχωνίτισσα Φιλίτσα Καλαβρού.

Στην εκδήλωση παραβρέθηκε η αντιπρόεδρος της Κοινότητας Κάτω Λεχωνίων κ. Αργυρώ Κουκουσέλη και η πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου για τη διάδοση της παράδοσης κ. Βίκυ Τσεκούρα, τις οποίες ευχαριστούμε θερμά για την θερμή υποδοχή που μας έκαναν. Η εκδήλωση ξεκίνησε με επιμνημόσυνη δέηση από τον αιδεσιμότατο ιερέα του χωριού στο χώρο του μαρτυρίου. Ακολούθησε κατάθεση στεφάνου από τον πρόεδρο του Συνδέσμου κ. Σπύρο Νταλαούτη. ο οποίος στη συνέχεια μαζί με την κ. Τσεκούρα και την κ. Κουκουσέλη απηύθυναν σύντομο χαιρετισμό και αντάλλαξαν δώρα.

 Μετά όλοι μαζί επισκεφθήκαμε το μνημείο [μια μαρμάρινη κρήνη], που έστησαν συγγενείς των γυναικών στην αυλή της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου. Η εκδήλωση έκλεισε με γεύμα και γλέντι σε ταβέρνα του χωριού με ζωντανή μουσική. Μας διασκέδασε ο εξαίρετος μουσικός Γιάννης Μπάος από το Μέτσοβο στο κλαρίνο και ο νεαρός Κωνσταντίνος Τσεκούρας στην κιθάρα και το τραγούδι με την υπέροχη φωνή του. Με την ευκαιρία της εκδήλωσης αυτής ο Σύνδεσμός μας πραγματοποίησε και τριήμερη εκδρομή στο Βόλο και το Πήλιο.

ΓΡΑΦΕΙΟ ΤΥΠΟΥ

Οικογένεια Τοπάλη

«Ένας αιώνας Ευεργεσίας και το τραγικό τέλος»

Του Γιώργου Βαΐτση

Οι όροι Φιλοπατρία, Ευεργεσία και Αγάπη για τον συνάνθρωπο θα μπορούσαν κάλλιστα να βρουν συνώνυμα  στο όνομα της Συρρακιώτικης οικογένειας Τοπάλη, αν κανείς εξετάσει προσεκτικά την πορεία της οικογένειας για έναν και πλέον αιώνα.

Στην αναζήτηση οικογενειών που αποδήμησαν από το Συρράκο κατά την επανάσταση του Ιουλίου του 1821 και την διαδρομή τους, με οδηγό τα αρχεία Ι. Κωλέττη, η προσοχή μου έπεσε στην πορεία της οικογένειας Τοπάλη. Σε αντίθεση με τις δεκάδες οικογενειών που χάθηκαν και περιπλανώμενες απώλεσαν κάθε δεσμό με τον γενέθλιο τόπο, η οικογένεια Τοπάλη με συνεχείς πράξεις ευεργεσίας και φιλοπατρίας, αρχικά προς το Συρράκο και στην συνέχεια προς ολόκληρο το Ελληνικό Έθνος, άφησε έντονο το στίγμα της, από το 1817 που εγκαταλείπει το Συρράκο, μέχρι και την περίοδο της γερμανικής κατοχής!

Η φυγή από το Συρράκο και η εγκατάσταση στην Κέρκυρα

Ο μεγαλέμπορος Κωνσταντίνος Τοπάλης στις αρχές του 19^ου αιώνα, ζει στο Συρράκο και από το 1816 έως το 1820 τον συναντούμε σε πολλά δικαιοπρακτικά έγγραφα των αρχείων του Ι. Κωλέττη. Είχε δύο γιούς, τον Δημήτριο και τον Γεώργιο που λίγα χρόνια πριν την επανάσταση παντρεύτηκε την διάσημη εκείνη την εποχή για την ομορφιά της Συρρακιώτισα  Ελένη Δήμα. Η Ελένη, ανιψιά από πρώτο ξάδελφο του Ιωάννη Κωλέττη είχε κεντρίσει πριν ακόμη από τον γάμο της το ενδιαφέρον του πανούργου Αλή Πασά. Οι παρενοχλήσεις του δαιμόνιου Αλή συνεχίστηκαν και με την προτροπή του Ιωάννη Κωλέττη τα δύο αδέλφια, Δημήτριος και Γεώργιος, αναγκάζονται να εγκατασταθούν στην Κέρκυρα.

Οι αδελφοί Τοπάλη, από τα πρώτα χρόνια στέκουν καλά στην Κέρκυρα και διατηρούν τραπεζικό γραφείο. Μέσω αυτού, διαχειρίζονται τις τεράστιες δωρεές των Ζωσιμάδων και άλλων Ηπειρωτών ευεργετών και διακινούν κεφάλαια που έχουν ως σκοπό την χρηματοδότηση της Ελληνικής Επανάστασης. Τα δύο αδέλφια και η οικογένεια Γιαννιώτη αποτέλεσαν τον πυρήνα υποδοχής προσφύγων Συρρακιωτών μετά την καταστροφή του Συρράκου το καλοκαίρι του 1821, ενώ με επιστολές της προς την θεία της Ξανθή Δήμου (μητέρα του Κωλέττη), η Ελένη Δήμου αγωνιούσε για το μέλλον των συγχωριανών μετά την φυγή τους από το Συρράκο.

Το 1835 οι αδελφοί Τοπάλη μαζί με άλλους Συρρακιώτες της Κέρκυρας στέλνουν στο Συρράκο τις έξη δεσποτικές εικόνες που ακόμη και σήμερα κοσμούν το τέμπλο του Αγίου Νικολάου, ενώ το 1842 τα δύο αδέλφια δωρίζουν τα δύο μεγάλα κηροπήγια που επίσης κοσμούν τον ίδιο Ναό, αποδεικνύοντας ότι οι συναισθηματικοί δεσμοί με τον τόπο δεν έχουν αποκοπεί. Το ίδιο διάστημα δεν είναι λίγα τα αγαθοεργήματα της οικογένειας στην Κέρκυρα, κυρίως προς την Παναγία των Ξένων, την ενορία όλων των προσφύγων Ηπειρωτών.

Σπυρίδων Τοπάλης. Από το Γαλάτσι στη Βιέννη

  Ο Σπυρίδων Τοπάλης, πρωτότοκος γιός του Γεωργίου, αποτελεί την πιο λαμπρή προσωπικότητα της οικογένειας Τοπάλη. Ιδιαίτερα δραστήριος και ευφυής, σε νεαρή ηλικία φεύγει από την Κέρκυρα για το Γαλάτσι της Ρουμανίας όπου καταφέρνει να γίνει πετυχημένος έμπορος και στην συνέχεια εφοπλιστής-πλοιοκτήτης και δραστηριοποιείται στις ποτάμιες μεταφορές στον ποταμό Δούναβη. Εκεί παντρεύτηκε την δεκαεφτάχρονη Σοφία, μοναχοκόρη του πλούσιου Ανδριανουπολίτη Παναγιώτη Γεωργίου. Απέκτησαν δύο κόρες, την Μαρία και την Ελένη και ένα αγόρι που πήρε και το όνομα του παππού(εκ μητρός), Παναγιώτη.

Ο Σπυρίδων Τοπάλης, ο οποίος συγκαταλέγεται στους Εθνικούς Ευεργέτες, μέσω του τραπεζικού γραφείου που ακόμη διατηρούσε ο θείος του Δημήτριος στην Κέρκυρα, το 1866  (έναρξης της Κρητικής Επανάστασης), διέθεσε για τις ανάγκες του αγώνα το τεράστιο για την εποχή ποσό των 10.000 γαλλικών φράγκων. Μοναδική «απαίτηση» του ευεργέτη προς την Κεντρική Επιτροπή του Γένους που είχε συσταθεί για τις ανάγκες του αγώνα ήταν, σε δύο από τα κανόνια-πυροβόλα που θα προμηθευόταν, να χαραχθούν τα ονόματα των ιδιαίτερων πατρίδων αυτού και της συζύγου του, «Συρράκο» και «Ανδριανούπολις».

   Το 1870 η οικογένεια  άφησε το Γαλάτσι, διατηρώντας τις επιχειρήσεις της και τεράστια περιουσιακά στοιχεία και εγκαθίσταται στη Βιέννη, για την καλύτερη ανατροφή και μόρφωση των παιδιών της, αφού αυτός ήταν ο ευγενής σκοπός όλων των Ελλήνων της διασποράς και ειδικά των εύπορων. Εκεί στη Βιέννη παντρεύτηκαν κι οι κόρες, η μεγαλύτερη Μαρία με τον Δημήτριο Μιχ. Καλλιφρονά, Αθηναίο πολιτικό και μετέπειτα βουλευτή και η Ελένη με τον Γεώργιο Αργυρόπουλο, διπλωμάτη στη Σόφια. Από την Βιέννη στέλνει χρήματα στο Συρράκο το 1878  με σκοπό την ίδρυση και λειτουργία του Παρθεναγωγείου:

«Το δε παρθεναγωγείον  εσύστησεν εν έτη 1878  ο εν Βιέννη παρεπιδημών βαθύπλουτος Συρρακιώτης Σπ. Γ. Τοπάλης, αλλά μετά 5 έτη δυσαρεστηθείς μετά των συμπατριωτών του, επάυσατο την χορήγησιν αυτού».( Κ. Κρυστάλλης-Βλάχοι της Πίνδου).

Ο Σπυρίδων και η Σοφία Τοπάλη την ίδια περίοδο χρηματοδότησαν με γενναίες δωρεές τα ορφανοτροφεία Αθηνών, Πατρών και Κέρκυρας, ενώ το 1897 με τον γιό του Παναγή διαθέτουν, για την προετοιμασία των Βαλκανικών Πολέμων, στο Ελληνικό κράτος το ποσό των 300.000 δραχμών.

Ο Σπυρίδων Τοπάλης

Το πολιτικό περιοδικό «Ποικίλη Στοά» που εκδιδόταν στην Αθήνα, γράφει για τον Σπυρίδων Τοπάλη σε αφιέρωμά του το 1898 για την Οικογένεια Τοπάλη:

«Μια εκ των διαπρεπεστέρων μορφών του μεγάλου και πλούσιου εν τη ξένη Ελληνισμού, μια πατριωτική καρδιά, μια ελληνική ψυχή, είναι ο εν Βιέννη διαμένων μεγάπλουτος Έλλην ομογενής εκ Συρράκου Ηπείρου κ. Σπυρίδων Τοπάλης. Η Ελλάς όσον κι αν δυστυχήσει, όποιας δήποτε συμφοράς κι αν δοκιμάσει, οπόταν έχει τέκνα ως τον Σπυρίδωνα Τοπάλην, περικλείοντα εν τη ψυχή των αγνότατον και μέγα το αίσθημα του πατριωτισμού, δεν δύναται παρά να ελπίζει εις λαμπρόν και ένδοξον μέλλον…».

Παναγής Τοπάλης. Η επιστροφή στην Ρουμανία και ο επαναπατρισμός

Δεν γνωρίζουμε τους λόγους δυσαρέσκειας του Σπυρίδωνος Τοπάλη με τους Συρρακιώτες εκείνη την εποχή, το γεγονός είναι πως μετά από λίγα χρόνια που η οικογένεια αποφασίζει να αποκτήσει ξανά δεσμούς με την Ελλάδα ,αγοράζει μια τεράστια έκταση στην Μαγνησία. Εκεί  θα λάβουν χώρα οι τελευταίες σελίδες αυτής της λαμπρής πορείας. Η οικογένεια Τοπάλη όμως, θα προλάβει να προικίσει αυτή την νέα πατρίδα με σπουδαία κληροδοτήματα και γενναίες δωρεές.

Ο Παναγιώτης, γιός του Σπυρίδωνα, διακατεχόταν από τα ίδια φιλοπατριωτικά αισθήματα με τον πατέρα του και τον απασχολούσε πολύ η πορεία του Ελληνικού έθνους και η ολοκληρωτική του απελευθέρωση από το τουρκικό ζυγό. Τελείωσε τις σπουδές του στη γεωπονία στη Βιέννη και μετά συνέχισε στη Λειψία με φιλοσοφία. Παρότι σπούδασε θετικές επιστήμες, η ευρυμάθεια και η πολυμάθειά του ήταν μεγάλη. Έμαθε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες, μέχρι κι αρχαία εβραϊκά!  Ενδιαφερόταν κι αγαπούσε την Ιστορία, την Αρχαιολογία, το περιβάλλον. Ήταν επίσης άνθρωπος των ταξιδιών. Επισκέφτηκε τις Ινδίες, την Αίγυπτο καθώς κι όλη την Ευρώπη, διευρύνοντας τη μόρφωσή του.

Μετά το τέλος των σπουδών του εγκαταστάθηκε στο Chițoc της Ρουμανίας, κοντά στο Ιάσιο, όπου κι ασχολήθηκε με τις οικογενειακές επιχειρήσεις. Εκεί, στις απέραντες, ιδιόκτητες οικογενειακές γεωργικές εκτάσεις, άρχισε να εφαρμόζει τις νέες μεθόδους καλλιέργειας που σπούδασε. Έφτιαξε μεγάλο εργοστάσιο οινοπνευματωδών ποτών, όπου επεξεργαζόταν τα αμπελουργικά του προϊόντα. Είχε και μεγάλο ατμόμυλο. Οι δουλειές του πήγαν αρκετά καλά, αφού τα παραγόμενα ποιοτικά είδη ποτών είχαν μεγάλη φήμη. Αυτό του αύξησε την πατρική περιουσία και του έδωσε τη δυνατότητα να γίνει ένας ευεργέτης της Ελλάδος, συνεχίζοντας το έργο του πατέρα του.

Στα 1896 παντρεύτηκε στη Χάγη της Ολλανδίας τη Λουκία Βαν Σιέλε και  απόκτησε μαζί της δύο παιδιά, τον Κωνσταντίνο που πήρε το όνομα του προπάππου του, προεστού του Συρράκου Κ. Τοπάλη και τη Σοφία.

Παναγιώτης (Παναγής) Τοπάλης

Κατά την περίοδο του «Ρουμανοβλάχικου ζητήματος» η οικογένεια του Παναγή Τοπάλη και η περιουσία του έγιναν στόχος των Ρουμάνων εθνικιστών. Το 1907 ο Παναγής αναγκάζεται να εκποιήσει την περιουσία του στη Ρουμανία και να εγκατασταθεί στην Ελλάδα, αφού ήδη το 1903 είχε αγοράσει από τους αδελφούς Αποστολίδη το πρώην τσιφλίκι του Αλή πασά  στο Άκετσι (κοντά στον Αλμυρό Μαγνησίας).Τι ειρωνεία; Ο εγγονός του Γεωργίου Τοπάλη που εγκατέλειψε το Συρράκο το 1817 για να αποφύγει τον δαιμόνιο Αλή, επιστρέφει στην Ελλάδα αγοράζοντας το πρώην τσιφλίκι του ραδιούργου πασά.

 Αργότερα αποκτά και το διπλανό τσιφλίκι, αυτό του Καραμπάς (Πυράσου) απ’ τους αδελφούς Βασιλάκου. Όπως μας πληροφορούν τοπικοί ερευνητές, ο Παναγής Τοπάλης διέφερε από όλους τους υπόλοιπους τσιφλικάδες της Θεσσαλίας, δεν ήταν στυγνός εκμεταλλευτής. Ήταν αγαπητός στους «κολλήγους» και καθόλου αρεστός στους υπόλοιπους τσιφλικάδες. Είχε καταστήσει το τσιφλίκι του «τριτάρικο» (μόνο το 1/3 της σοδειάς πήγαινε τον ιδιοκτήτη) κι οι «κολίγοι» απολάμβαναν αρκετών προνομίων, όπως σχολείο, στολές για τα παιδιά, προικοδοτήσεις κοριτσιών , γιατρό, καινούρια σπίτια , ύδρευση κ.ά.  που για την εποχή ήταν αδιανόητα. Καλλιεργούσε όπως και στην Ρουμανία με καινοτόμους για την εποχή τρόπους, εφαρμόζοντας τη μηχανική καλλιέργεια με ατμάροτρα και πατόζες.

Κατά τους πολέμους 1912-13, επιτέλεσε την επιθυμία του αειμνήστου πλέον πατέρα του και γίνεται δωρητής του Ελληνικού Στρατού με δύο πολυβόλα και μισό εκατομμύριο δραχμές, με τον όρο να πραγματοποιηθεί  η πολυπόθητη απελευθέρωση του Συρράκου και ολόκληρης της Ηπείρου.

Κατά τον ερχομό των προσφύγων από την Ανατολική Ρωμυλία στην περιοχή της Αγχιάλου και μετά από πρόταση της Κυβέρνησης, ο Παναγής  παραχώρησε έναντι ευτελούς ανταλλάγματος ολόκληρη την ιδιοκτησία του στον Αλμυρό για την εγκατάστασή προσφύγων.

Τότε αγόρασε ένα κτήμα με μια μεγάλη έπαυλη στα Κάτω Λεχώνια Πηλίου, μια περιοχή που του άρεσε και αγαπούσε πολύ. Εκεί εγκαταστάθηκε με την σύζυγό του και την κόρη του, με σκοπό να περάσει ήσυχα το υπόλοιπο της ζωής του. Έκτοτε ζούσε εναλλάξ κατά εποχή, στα Κάτω Λεχώνια και στην Ελβετία. Όμως το 1923, ο θάνατος του γιού του Κωνσταντίνου από χιονοστιβάδα στις Άλπεις κατά την διάρκεια αγώνων σκι, «τσάκισε» τον Παναγή Τοπάλη. Βρήκε φρικτό θάνατο το 1938, πέφτοντας από την σκάλα του αρχοντικού του, στα Κάτω Λεχώνια.

Σοφίκα Τοπάλη

Το τελευταίο μέλος της οικογένειας και η θυσία της για την πατρίδα

Μετά τους συνεχείς θανάτους, η Σοφία Τοπάλη και η Ολλανδέζα μητέρα της Σοφία, παρέμειναν οι μοναδικοί κληρονόμοι μιας τεραστίας περιουσίας που εκτός των πολλών ακινήτων, αποτελούταν από χρεόγραφα δανείων σε χρυσό, χρυσές λίρες Αγγλίας, πολύτιμους λίθους και καταθέσεις ανυπολογίστου αξίας. Εν αντιθέσει με την μητέρα της, η Σοφία Τοπάλη, η Σοφίκα όπως την αποκαλούσαν οι φίλοι της ήταν φιλάνθρωπος και κατ' επανάληψιν έκανε ευεργεσίες συνεχίζοντας το έργο των προγόνων της. Ήταν ξεχωριστός άνθρωπος με ευγενή  αισθήματα, αγαπούσε τα βότανα και ήταν μανιώδης συλλέκτρια. Αγαπούσε επίσης τα ζώα και ήταν πρόεδρος του Συλλόγου Προστασίας Ζώων Μαγνησίας.  Προπαντός όμως αγαπούσε τους ανθρώπους και πρόσφερε πρόθυμα σε ιδρύματα και σε κοινωφελή έργα, αγαπούσε την Ελευθερία και την Αξιοπρέπεια.

Σοφία(Σοφίκα) Τοπάλη

Κατά την Γερμανική κατοχή η Σοφίκα δεν θα μπορούσε να μείνει αμέτοχη. Εντάχθηκε από νωρίς στην Εθνική Αντίσταση και πρόσφερε αφειδώς την περιουσία της για τις ανάγκες του αγώνα και την βοήθεια των κατατρεγμένων. Το αρχοντικό των Τοπάληδων έγινε κέντρο οργάνωσης της Αντίστασης και εφοδιασμού των ανταρτών της περιοχής.

Οι πατριωτική δράση της Σοφίας αλλά και το δέλεαρ της μεγάλης περιουσίας των Τοπάληδων για τους κατακτητές και τους συνεργάτες τους, την  οδήγησαν μαζί με την μητέρα της και την Φιλίτσα Καλαβρού στην αγχόνη των κατακτητών.

Ο απαγχονισμός των τριών γυναικών σε μια μουριά του κεντρικού καφενείου στα Κάτω Λεχώνια,  αποτελεί ένα από τα στυγερά εγκλήματα των Γερμανών και των Εασαδιτών που συγκλονίζει ακόμη και σήμερα την τοπική κοινωνία . Η Σοφία Τοπάλη 38 ετών, η μητέρα της Λουκία 60 ετών και η Φιλίτσα Καλαβρού 40 ετών κρεμάστηκαν από τα όργανα της Γκεστάπο και των συνεργατών τους στις 7 Ιουνίου 1944.

Με τον απαγχονισμό της μάνας και κόρης συμπληρώ0ηκε η τραγική μοίρα της οικογένειας Παναγή Τοπάλη, της οποίας όλα τα μέλη πήγαν από βίαιο θάνατο.

Οι εγκληματίες έκλεψαν από το αρχοντικό σπίτι χρεόγραφα δανείων σε χρυσό αξίας εξήντα χιλιάδων αγγλικών λιρών. Έκλεψαν επίσης δυο χιλιάδες κομμάτια χρυσές αγγλικές λίρες. Και ακόμη χρυσά κοσμήματα και πολύτιμες πέτρες αξίας 6-8 χιλιάδων χρυσών λιρών. Αυτά μαζί με τα πολύτιμα σερβίτσια και τα έπιπλα, τα χαλιά κλπ. Στη συνέχεια το σπίτι ρημάχτηκε και από άλλους και καθώς τα χρόνια περνούσαν αφαιρούνταν τα πάντα, ακόμη και τα πορτοπαράθυρα.

Αυτό ήταν το δραματικό τέλος των Τοπάληδων, μιας οικογένειας που τίμησε με κάθε τρόπο τον Ελληνισμό!

          

Φωτογραφία ντοκουμέντο από τον απαγχονισμό των τριών γυναικών

«Φύγαν οι Γερμανοί, μαζί και οι Εασαδίτες κι αφήσανε το έργο τους ελεύθερο στην κοινή θέα. Με την ψυχή στο στόμα πλησίασαν δειλά οι Κατωλεχωνίτες. Ανάμεσά τους κι εσύ. Σήκωσες τα μάτια στα πρόσωπα των κρεμασμένων γυναικών. Δεν άντεξες. Πήγες παράμερα, σ’ απόσταση ασφαλείας, να μην τα ξεχωρίζεις. Να βλέπεις μόνο τις φιγούρες να λικνίζονται σ’ ένα αποτρόπαιο «λούνα-παρκ»: Τρεις γυναίκες κρεμασμένες σ’ ένα δέντρο, παγκόσμια «αποκλειστικότης» του χωριού μας! Σε πρώτο πλάνο τη Σοφίκα, αριστερά την Καλαβρού κι απέναντι τη Λουκία. Τρεις κούκλες παραμορφωμένες, να κρέμονται και να στριφογυρίζουν, δείχνοντας μια τις φριχτές μορφές τους και μια τους τσακισμένους τους λαιμούς, ανατριχιαστική σκηνή, σιωπηλή μαζί και κραυγαλέα, όσο κι αν μεσολάβησαν καιροί, δεκάδες χρόνια από τότε».

Από την τραγική εκείνη Παρασκευή της 7ης Ιουλίου του 1944

(Από το εσώφυλλο του βιβλίου-έρευνα ζωής του δημοσιογράφου Γιάννη Μαντίδη)

Βιβλιογραφία

1.              Αρχεία Ιωάννη Κωλέττη

2.              «Πρέβεζα και Συρράκο», Γεώργιος Ιάσωνα Μουστάκης-2006

3.              Περιοδικό « Η ΠΟΙΚΙΛΗ ΣΤΟΑ»(1898),αφιέρωμα στους Τοπάληδες)

4.              Κ. Κρυστάλλη- Άπαντα (Οι Βλάχοι της Πίνδου)

5.              Ο Ερανιστής (Τόμος 20- Για την Ακολουθία του Αγίου Σπυρίδωνος-Κέρκυρα 1847)

6.              «Σπύρος κ΄Παναγής Τοπάλης και Άνω Λεχωνιά Πηλίου» - Άρης Παπαδόπουλος,(2007)

7.              «Ο απαγχονισμός των γυναικών Τοπάλη»- Άρης Παπαδόπουλος,(2010)

8.              «Σοφίκα Τοπάλη-Θηλιά στη μνήμη», Ιωάννης Μαντίδης-2016

9.              «Άγνωστες πτυχές της Κατοχής και της Αντίστασης »,Νίτσα Κολιού- Βόλος 1985