ΠΡΕΒΕΖΑ: Οι απαντήσεις στο μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών

Το διδαγμένο κείμενο είναι απόσπασμα του δεύτερου βιβλίου του Αριστοτέλη σχετικά με τις ηθικές αρετές και συγκεκριμένα για τον τρόπο απόκτησής τους και παρουσιάζουν νοηματική αυτοτέλεια.

Οι δύο ερωτήσεις κατανόησης-ερμηνείας είναι σαφώς διατυπωμένες και στηρίζονται στα σχόλια του σχολικού εγχειριδίου, γεγονός που πιθανότατα δεν δυσκόλεψε τους μαθητές να δώσουν μια καλή απάντηση.

Η ερώτηση εισαγωγής είναι επίσης σαφώς διατυπωμένη και είναι σχετική με το προς διαπραγμάτευση απόσπασμα από τα Ἠθικά Νικομάχεια. Πρόκειται για απλή αναπαραγωγή συγκεκριμένου αποσπάσματος από την εισαγωγή του σχολικού εγχειριδίου.

Η ετυμολογική ερώτηση ήταν πιο σύνθετη απ' ό,τι στις προηγούμενες χρονιές, μια και ζητούσε ομόρριζα ουσιαστικά και επίθετα. Οι λέξεις ανήκουν σε οικογένειες λέξεων με αρκετή μεγάλη χρήση και λογικά είναι γνωστές και οι μαθητές πιθανότατα δεν δυσκολεύτηκαν να απαντήσουν.

Το αδίδακτο κείμενο παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες λόγω (α) του πυκνού λόγου και (β) του λεξιλογίου του. Ήταν απαιτητικό και έπρεπε οι μαθητές να έχουν κατακτήσει πολύ καλά τόσο το συντακτικό όσο και το λεξιλόγιο της αρχαίας ελληνικής γλώσσας.

Οι γραμματικές ασκήσεις ακολούθησαν την καθιερωμένη πρακτική τόσων χρόνων, της αναπαραγωγής απομνημονευμένων γραμματικών τύπων. Ήταν απαιτητικές και για μαθητές που είχαν εργαστεί πολύ καλά στη γραμματική. Ζητήθηκε μάλιστα και τύπος που σπάνια απαντά σε πεζό κείμενο της κλασικής περιόδου.

Οι συντακτικές ασκήσεις ήταν ιδιαίτερα απαιτητικές, αλλά δυσκόλευαν κλιμακωτά. Ως πιο δύσκολο ζήτημα μπορεί να θεωρηθεί η άσκηση του πλαγίου λόγου που απαιτούσε επίσης καλή γνώση εκφοράς των δευτερευουσών προτάσεων και της σύνταξης των απαρεμφάτων.

Α1

Επομένως οι αρετές υπάρχουν μέσα μας ούτε εκ φύσεως ούτε ενάντια στη φύση, αλλά εμείς έχουμε από τη φύση την ιδιότητα να τις δεχτούμε, ενώ τελειοποιούμαστε με τη συνήθεια. Ακόμη, όσα υπάρχουν εκ φύσεως σ’ εμάς, πρώτα αποκτούμε τις δυνατότητες αυτών και ύστερα προχωρούμε στις αντίστοιχες ενέργειες (πράγμα το οποίο είναι φανερό στις αισθήσεις· γιατί δεν αποκτήσαμε τις αισθήσεις της όρασης και της ακοής, επειδή είδαμε ή ακούσαμε πολλές φορές, αλλά αντίθετα έχοντάς τις κάναμε χρήση τους, δεν τις αποκτήσαμε έχοντας κάνει και ξανακάνει χρήση τους)· αποκτούμε όμως τις αρετές, αφού ενεργήσουμε πρώτα, όπως ακριβώς και στις άλλες τέχνες· όσα δηλαδή πρέπει να κάνουμε, αφού τα μάθουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα, όπως για παράδειγμα χτίζοντας σπίτια γίνονται οικοδόμοι και παίζοντας κιθάρα κιθαριστές· με τον ίδιο τρόπο κάνοντας δίκαιες πράξεις γινόμαστε δίκαιοι, κάνοντας σώφρονες πράξεις σώφρονες, κάνοντας ανδρείες πράξεις ανδρείοι.

Β1 (ενδεικτική απάντηση)

Ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο είδη αρετών: (α) τις διανοητικές, όπως η σοφία, η φρόνηση, η σύνεση κλπ., και (β) τις ηθικές, όπως η ανδρεία, η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη (= εγκράτεια) κλπ. Οι διανοητικές αρετές γεννιούνται και αναπτύσσονται κυρίως με τη διδασκαλία (ἐκ διδασκαλίας) και γι’ αυτό απαιτείται η συσσώρευση πείρας σε μακρό χρονικό διάστημα και η ανάπτυξή τους σε διαδοχικά χρονικά στάδια (ἐμπειρίας δεῖται καὶ χρόνου). Επομένως, κύριοι υπεύθυνοι για την ανάπτυξή τους είναι οι φορείς της παιδείας. Η παρουσία όμως του «τὸ πλεῖον» υποδηλώνει την παρουσία και άλλων παραγόντων που επηρεάζουν την ανάπτυξή τους, όπως οι προσωπικές αδυναμίες πρόσληψης της γνώσης ή η πιθανότητα να είναι κάποιος αυτοδίδακτος σε κάποιον τομέα.

Οι ηθικές αρετές αντίθετα διαμορφώνονται με τη συνήθεια (ἐξ ἔθους), την άσκηση. Μάλιστα, ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι αυτές εξαρτώνται σε απόλυτο βαθμό από το «ἔθος». Αποκλείει και τη φύση, η οποία δεν εξαρτάται από εμάς, και  τη διδασκαλία, η οποία δεν φέρνει αποτέλεσμα σε όλους, και τονίζει την ανάγκη να καλλιεργηθεί με σύστημα και με υπομονή (τοῖς ἔθεσι) η ψυχή των νέων. Λογικό συμπέρασμα είναι ότι η ευθύνη για την απόκτηση της ηθικής αρετής βρίσκεται στο ίδιο το πρόσωπο που επέλεξε να την αποκτήσει και γεννιέται με την επιμονή του στη διαδικασία της άσκησης.

Β2 (ενδεικτική απάντηση)

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλη την άποψή του ότι οι ηθικές αρετές αποκτούνται μέσω της επανάληψης, στηρίζεται στην αντίθεση ανάμεσα στα γνωρίσματα που ο άνθρωπος έχει από τη φύση από τη μια μεριά και στις αρετές από την άλλη. Το επιχείρημά του έχει ως εξής:

-        Όσα είναι από τη φύση μας, όπως οι αισθήσεις, υπάρχουν σε εμάς ήδη από τη γέννησή μας ως δυνατότητες και ύστερα προχωρούμε στην ενέργεια, δηλαδή στην πραγμάτωση αυτών των δυνατοτήτων.

-        Στις ηθικές αρετές όμως προηγείται η ενέργεια και μέσω αυτής πετυχαίνουμε την κατάκτησή τους, όπως μάλιστα μαθαίνουμε μια τέχνη.

-        Άρα, εφόσον για την κατάκτηση των  ηθικών αρετών ακολουθείται αντίθετη πορεία από αυτήν που ισχύει για τα έμφυτα, οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες.

Για να τεκμηριώσει την άποψή του, ο Αριστοτέλης επικαλείται παραδείγματα από τις τέχνες και συγκεκριμένα την οικοδομική και την καθαριστική, τις οποίες οι άνθρωποι μαθαίνουν με το να ασκούνται ταυτόχρονα σ' αυτές (ποιοῦντες μανθάνομεν).

Β3

Σχολικό εγχειρίδιο, σελ 152-3, «Η ψυχή του ανθρώπου ... διανοητικές».

Β4

οὔσης: ουσία, ουσιαστικός

ἔσχηκε: σχήμα, σχετικός

πεφυκότων: φυτό, φυσικός

χρησάμενοι: χρήμα, χρήσιμος

μανθάνομεν: μάθηση, μαθητικός

Γ1

Πράγματι νομίζω ότι εσείς δεν αγνοείτε ότι πολλές πράξεις ήδη έχουν γίνει τέτοιες, που αρχικά όλοι γενικά θεώρησαν ότι είναι συμφορές και συμπόνεσαν αυτούς που τις έπαθαν, ύστερα όμως κατάλαβαν ότι αυτές οι ίδιες είχαν γίνει αιτίες πάρα πολύ μεγάλων καλών. Και γιατί πρέπει να αναφέρουμε τα μακρινά γεγονότα; Αλλά και τώρα θα βρίσκαμε τις πόλεις που βέβαια πρωτεύουν, εννοώ την Αθήνα και τη Θήβα, ότι δεν προόδευσαν πολύ με την ειρήνη, αλλά με αυτά με τα οποία ενώ αρχικά δυστύχησαν στον πόλεμο, πάλι ανέκαμψαν, και από αυτές η πρώτη απέκτησε την ηγεμονία των Ελλήνων, ενώ η δεύτερη σήμερα έχει γίνει τόσο μεγάλη όσο κανείς μέχρι τώρα δεν περίμενε ότι θα γίνει· γιατί η φήμη και οι διακρίσεις δεν συνηθίζουν να γίνονται με την αδράνεια αλλά με τους αγώνες.

Γ2

ὑμᾶς: ἕ

πόρρω: πορρωτέρω

ἀγαθός: εὖ

αὑτάς: σεαυτῶν ή ὑμῶν αὐτῶν

ἡγεμόνα: ἡγεμόσι

οἶμαι: ᾤετο

ὑπέλαβον: ὑπειλῆφθαι

τοῖς παθοῦσι: τοῖς πεισομένοις

ἔγνωσαν: γνοίη

καταστᾶσαν: κατάστηθι

Γ3α

ὑμᾶς: υποκείμενο του απαρεμφάτου οὐκ αγνοεῖν, ετεροπροσωπία

συμφοράς: κατηγορούμενο στο υποκείμενο του απαρεμφάτου εἶναι, ἄς

τοῖς παθοῦσι: αντικείμενα στο συνηχθέσθησαν

τί: αιτιατική της αιτίας στο δεῖ

λαβούσας: κατηγορηματική μετοχή από το εὕροιμεν ἄν, συνημμένη στο αντικείμενο του ρήματος τὰς πόλεις

ἡγεμόνα: κατηγορούμενο στο υποκείμενο της μετοχής καταστάσαν, τὴν μέν

Γ3β

Ὁ ῥήτωρ εἶπεν ὅτι αἳ ἐπιφάνειαι καὶ λαμπρότητες οὐκ ἐκ τῆς ἡσυχίας ἀλλ' ἐκ τῶν ἀγώνων γίγνεσθαι φιλοῖεν. (ευκτική του πλαγίου λόγου λόγω εξάρτησης από ρήμα ιστορικού χρόνου)

Ὁ  ῥήτωρ εἶπεν τὰς ἐπιφανείας καὶ λαμπρότητας οὐκ ἐκ τῆς ἡσυχίας ἀλλ' ἐκ τῶν ἀγώνων γίγνεσθαι φιλεῖν. (τα υποκείμενα του ρήματος φιλοῦσιν μεταφέρονται σε αιτιατική ως υποκείμενα του απαρεμφάτου φιλεῖν λόγω του φαινομένου της ετεροπροσωπίας)

Άννα Βοντίτσου, φιλόλογος, Φροντιστής Μέσης Εκπαίδευσης

Μ. Αλεξάνδρου 12Β, Πρέβεζα - τηλ. Επικοινωνίας 6937458672