ΠΡΕΒΕΖΑ: Ενδεικτικές απαντήσεις ΓΕΛ Αρχαία από την φιλόλογο Άννα Βοντίτσου

ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Πλάτωνος Πολιτεία 519c-520a

Ἡμέτερον δὴ ἔργον, ἦν δ’ ἐγώ, τῶν οἰκιστῶν τάς τε βελτίστας φύσεις ἀναγκάσαι ἀφικέσθαι πρὸς τὸ μάθημα ὃ ἐν τῷ πρόσθεν ἔφαμεν εἶναι μέγιστον, ἰδεῖν τε τὸ ἀγαθὸν καὶ ἀναβῆναι ἐκείνην τὴν ἀνάβασιν, καὶ ἐπειδὰν ἀναβάντες ἱκανῶς ἴδωσι, μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὃ νῦν ἐπιτρέπεται.

Τὸ ποῖον δή;

Τὸ αὐτοῦ, ἦν δ’ ἐγώ, καταμένειν καὶ μὴ ἐθέλειν πάλιν καταβαίνειν παρ’ ἐκείνους τοὺς δεσμώτας μηδὲ μετέχειν τῶν παρ’ ἐκείνοις πόνων τε καὶ τιμῶν, εἴτε φαυλότεραι εἴτε σπουδαιότεραι.

=          Ἔπειτ’, ἔφη, ἀδικήσομεν αὐτούς, καὶ ποιήσομεν χεῖρον ζῆν, δυνατὸν αὐτοῖς ὂν ἄμεινον;

Ἐπελάθου, ἦν δ’ ἐγώ, πάλιν, ὦ φίλε, ὅτι νόμῳ οὐ τοῦτο μέλει, ὅπως ἕν τι γένος ἐν πόλει διαφερόντως εὖ πράξει, ἀλλ’ ἐν ὅλῃ τῇ πόλει τοῦτο μηχανᾶται ἐγγενέσθαι, συναρμόττων τοὺς πολίτας πειθοῖ τε καὶ ἀνάγκῃ, ποιῶν μεταδιδόναι ἀλλήλοις τῆς ὠφελίας ἣν ἂν ἕκαστοι τὸ κοινὸν δυνατοὶ ὦσιν ὠφελεῖν καὶ αὐτὸς ἐμποιῶν τοιούτους ἄνδρας ἐν τῇ πόλει, οὐχ ἵνα ἀφιῇ τρέπεσθαι ὅπῃ ἕκαστος βούλεται, ἀλλ’ ἵνα καταχρῆται αὐτὸς αὐτοῖς ἐπὶ τὸν σύνδεσμον τῆς πόλεως.

Ἀληθῆ, ἔφη· ἐπελαθόμην γάρ.

Σκέψαι τοίνυν, εἶπον, ὦ Γλαύκων, ὅτι οὐδ’ ἀδικήσομεν τοὺς παρ’ ἡμῖν φιλοσόφους γιγνομένους, ἀλλὰ δίκαια πρὸς αὐτοὺς ἐροῦμεν προσαναγκάζοντες τῶν ἄλλων ἐπιμελεῖσθαί τε καὶ

φυλάττειν.

Α. Από το παραπάνω κείμενο να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του χωρίου: «Ἡμέτερον δὴ ἔργον [...] ὂν ἄμεινον;».                                                                                            Μονάδες 10

Σωκράτης : Δικό μας λοιπόν έργο, είπα εγώ, των ιδρυτών της πολιτείας είναι να αναγκάσουμε τις εξαιρετικές φύσεις να φτάσουν στο μάθημα που προηγουμένως είπαμε ότι είναι το ανώτερο, δηλαδή να δουν το αγαθό και να ανέβουν εκείνο τον ανηφορικό δρόμο και αφού ανεβούν και δουν αρκετά (το αγαθό) να μην τους επιτρέπουμε αυτό που τώρα τους επιτρέπεται.

Γλαύκων : Και ποιο είναι αυτό;

Σωκράτης : Το να μένουν συνεχώς εκεί ψηλά, είπα εγώ και να μην θέλουν πάλι να κατεβαίνουν κοντά σ εκείνους τους δεσμώτες ούτε να παίρνουν μερίδιο από τους κόπους και τις τιμές εκείνων, είτε είναι μικρότερης σημασίας είτε μεγαλύτερης.

Γλαύκων: Μα πως είπε θα τους αδικήσουμε αυτούς και θα τους κάνουμε να ζουν χειρότερα, ενώ είναι δυνατόν σ αυτούς (να ζουν) καλύτερα;

Β1. Ο Πλάτων, για να παρουσιάσει το αγαθό και την πορεία προς την κατάκτησή του, χρησιμοποιεί, μεταξύ άλλων, τις παρακάτω φράσεις: α) «ἀφικέσθαι πρὸς τὸ μάθημα ὃ ἐν τῷ πρόσθεν ἔφαμεν εἶναι μέγιστον», β) «ἰδεῖν τε τὸ ἀγαθὸν» και γ) «ἀναβῆναι ἐκείνην τὴν ἀνάβασιν». Να αναλύσετε το νόημα αυτών των φράσεων στο κείμενο του Πλάτωνα.                    Μονάδες 15

Α) Η βέλτιστη φύση κατά τον Πλάτωνα μπορεί να προσεγγίσει (ἀφικέσθαι) την ύψιστη γνώση, το πιο σημαντικό μάθημα  (μάθημα…μέγιστον) μέσω της παιδείας. Η αγωγή των φυλάκων γινόταν σε τρία στάδια. Σε ένα πρώτο στάδιο (ως τα 20) επιδιώκεται η εξισορρόπηση γυμναστικής και μουσικής αγωγής. Στο δεύτερο στάδιο (από τα 20 έως τα 30) οι φύλακες διδάσκονταν τις μαθηματικές επιστήμες: αριθμητική, γεωμετρία, στερεομετρία, αστρονομία, αρμονική. Κορωνίδα της εκπαιδευτικής πορείας ήταν η σπουδή της διαλεκτικής (φιλοσοφίας) που οδηγούσε στην ύψιστη μορφή γνώσης, δηλαδή στην αναζήτηση της ουσίας όλων των πραγμάτων και στη θέαση του αγαθού (από τα 30 έως τα 35).

Β) Μέσω της παιδείας οι βέλτισται φύσεις, φύλακες, μπορούν να δουν (ἰδεῖν) το ἀγαθόν που αποτελεί τον βασικότερο όρο στο φιλοσοφικό σύστημα του Πλάτωνα. Ἀγαθόν είναι (α) το είναι και ό,τι διατηρεί το είναι, (β) η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα, (γ) ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη. Η έκφραση αὐτὸ τὸ ἀγαθὸν φαίνεται να δηλώνει την ύψιστη αρχή και την πηγή του όντος και της γνώσης.

Γ) Για να μπορέσει η βελτίστη φύσις να φτάσει (ἀφικέσθαι) και να δει (ἰδεῖν) το ἀγαθόν, πρέπει να πάρει εκείνη την ανηφορική οδό (ἀνάβασιν) που θα την οδηγήσει από τη ημίφως του σπηλαίου στον επάνω κόσμο που φωτίζεται από τον ήλιο. Η ανάβαση ισοδυναμεί με την άνοδο από τον κόσμο των αισθητών πραγμάτων στον κόσμο των νοητών. Οι φύλακες, λοιπόν, και ιδίως οι άρχοντες-βασιλείς που έχουν λάβει την ορθή παιδεία μπορούν, αν και είναι δύσκολο, να ανέλθουν (ἀναβῆναι) από το σπήλαιο της απαιδευσίας και της πλάνης στον επάνω κόσμο, δηλαδή των κόσμο των ιδέων, και να κατακτήσουν την ύψιστη γνώση.

Β2. Αφού διαβάσετε το χωρίο «Ἐπελάθου […] τῆς πόλεως», να απαντήσετε με βάση αυτό στα δύο επόμενα ερωτήματα: α. Ποιος είναι ο σκοπός του νόμου; (μονάδες 3) β. Με ποιους τρόπους προσπαθεί να τον επιτύχει; (μονάδες 12)                                                               Μονάδες 15

Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι φιλόσοφοι έχουν την ηθική υποχρέωση, εφόσον η πόλη τους ανέθρεψε και τους εκπαίδευσε σωστά, να κατέβουν ξανά στο σπήλαιο, με άλλα λόγια στον κόσμο την σκληρής κοινωνικής πραγματικότητας, και να βοηθήσουν τους δεσμώτες της απαιδευσίας και της άγνοιας. Στην αντίρρηση του Γλαύκωνα ότι θα τους αδικήσουν, ενώ εκείνοι θα μπορούσαν να ζουν καλύτερα, ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι ο ηθικός εξαναγκασμός των φιλοσόφων δεν είναι άδικος, καθώς εξυπηρετεί τον νόμο ο οποίος έχει ως στόχο την ευδαιμονία όλων των πολιτών κι όχι μόνο μιας κοινωνικής ομάδας. Βλέπει, λοιπόν, ο Σωκράτης το δίκαιο από τη σκοπιά του κοινωνικού συμφέροντος. Για να πετύχει τον στόχο  του, ο νόμος προσωποποιημένος φαίνεται να χρησιμοποιεί τους εξής τρόπους:

Α) Ενώνει τους πολίτες σε ένα αρμονικό σύνολο, χρησιμοποιώντας την πειθώ και τη βία. Ο Πλάτωνας κάνει λόγο τόσο για την αναγκαιότητα της αρμονίας τόσο στα μέρη της ψυχής με την υποταγή του κατώτερου μέρους στο ανώτερο, όσο και στις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους. Μόνο αν επιτευχθεί αυτήν η αρμονία, θα οδηγηθούν οι πολίτες στη δικαιοσύνη, στην ομαλή συμβίωση μέσα στην πόλη και κατ’ επέκταση στην ευδαιμονία. Αν όμως ο πολίτης, είτε από φιλαυτία είτε από ματαιοδοξία είτε από αδυναμία κρίσης δεν είναι σε θέση να οριοθετήσει την τομέα της δραστηριότητάς του, θα πρέπει τουλάχιστον να συμμορφώνεται προς τις υποδείξεις του εμπειρότερου, του σοφότερου και του σωφρονέστερου. Έτσι ο νόμος, προκειμένου να πείσει τους πολίτες να υπακούουν σ’ αυτόν, για να επέλθει η κοινωνική αρμονία χρησιμοποιεί την πειθώ και τη βία. Με την πειθώ, δηλαδή με τη χρήση λογικών επιχειρημάτων, πρέπει οι πολίτες να συνειδητοποιήσουν τον κοινωνικό τους ρόλο, να παραμερίσουν το προσωπικό τους συμφέρον και να προσφέρουν αλληλοβοηθούμενοι ό,τι είναι δυνατό στην πολιτεία. Η μέθοδος αυτή απευθύνεται στους μορφωμένους πολίτες. Υπάρχουν όμως και κάποιοι πολίτες που δεν πείθονται με τον λόγο. Σ’ αυτούς επιβάλλεται η βία, ο καταναγκασμός. Η μέθοδος αυτή απευθύνεται στους απαίδευτους, ώστε να συμμορφωθούν υποχρεωτικά στο πνεύμα της δικαιοσύνης. Αλλά και στους πεπαιδευμένους που δεν έχουν συνετιστεί με την πειθώ.

Β) Αναγκάζει τους πολίτες να προσφέρουν στο κοινό καλό και μ’ αυτόν τον τρόπο πετυχαίνει να εξασφαλιστεί η αυτάρκεια, άρα και η ευδαιμονία της πόλης. Η μέθοδος αυτή αφορά τις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους. Οι εργασίες κατανέμονται σε κάθε πολίτη με βάση τις ικανότητές του, ώστε ο καθένας να στρέφει την προσοχή του όχι μόνο στην ικανοποίηση προσωπικών αναγκών, αλλά και στις ανάγκες των συμπολιτών του με στόχο το κοινό όφελος και την ευδαιμονία. Έτσι μεταξύ των πολιτών καλλιεργούνται σχέσεις συνεργασίας, αλληλοβοήθειας, αλληλοπροσφοράς και αλληλεγγύης.

Γ) Διαμορφώνει τέτοιους πολίτες, ώστε να εξασφαλίζεται κοινωνική συνοχή. Ο νόμος θέτει όρια και περιορισμούς στη συμπεριφορά των πολιτών αλλά και των φιλοσόφων-βασιλέων, ώστε να μην παρεκτρέπονται και διαταράσσουν τη συνοχή της πόλης.

Απώτερος στόχος, λοιπόν, του νόμου είναι η χρήση κάθε μέσου για την εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος. Δρα αντικειμενικά ως απρόσωπος και ψυχρός άρχοντας, χωρίς να παρεκκλίνει από τον ορθό τρόπο διακυβέρνησης. Παρουσιάζεται ως ο ιδανικός ηγέτης της ιδανικής πολιτείας.

Β3. Να γράψετε στο τετράδιό σας, δίπλα στον αριθμό καθεμιάς από τις προτάσεις της στήλης Α, τη σωστή λέξη ή πρόταση της στήλης Β:                                                                       Μονάδες 10

Στήλη Α                                                                                                          Στήλη Β

1. Δικαιοσύνη είναι η εντιμότητα στις συναλλαγές σύμφωνα με τον	Γλαύκωνα.
	Θρασύμαχο.
	Κέφαλο.

1. Κέφαλος

2. Ο δεύτερος κύκλος εκπαίδευσης των φυλάκων δεν περιλαμβάνει	τη στερεομετρία.
	την αρμονική.
	τον χορό.

2. χορό

3. Το πρώτο ταξίδι του Πλάτωνα στις Συρακούσες είχε δραματικές εξελίξεις, γιατί	γνώρισε τον Πυθαγορισμό.
	εκδιώχθηκε κακήν κακώς από το νησί.
	ενεπλάκη στην εμφύλια διαμάχη Δίωνα-Διονυσίου.

3. εκδιώχθηκε κακήν κακώς από το νησί

4. Οι φύλακες επίκουροι	είναι υποχρεωμένοι να συντηρούν τις δύο άλλες τάξεις.
	επωμίζονται στρατιωτικά και διοικητικά καθήκοντα.
	μεριμνούν για την ευδαιμονία ολόκληρης της πολιτείας.

4. επωμίζονται στρατιωτικά και διοικητικά καθήκοντα

5. Όταν ο κακούργος κηφήνας αναλάβει με τη βοήθεια του Δήμου την εξουσία, εγκαθιστά	τη Δημοκρατία.
	την Ολιγαρχία.
	την Τυραννίδα.

5. την Τυραννίδα

Β4.α. Να αντιστοιχίσετε στο τετράδιό σας καθεμία αρχαία ελληνική λέξη της στήλης Α με την ετυμολογικά συγγενή της νεοελληνική λέξη της στήλης Β. (Στη στήλη Β περισσεύει μία λέξη.)

(μονάδες 4)

Στήλη Α                                 Στήλη Β

ἀφικέσθαι	ανικανοποίητος
εἶπον	αφαιρετικός
ἰδεῖν	ιδέα
μεταδιδόναι	παράδοση
	ρήμα

ἀφικέσθαι – ανικανοποίητος

εἶπον – ρήμα

ἰδεῖν – ιδέα

μεταδιδόναι – παράδοση

Β4.β. Για καθεμία από τις τρεις παρακάτω λέξεις να γράψετε μία περίοδο λόγου στα νέα ελληνικά, όπου η ίδια λέξη, σε οποιαδήποτε μορφή της (πτώση, αριθμό, γένος, βαθμό, μέρος του λόγου), θα χρησιμοποιείται με διαφορετική σημασία από αυτήν που έχει στο αρχαίο κείμενο: «ἀγαθόν», «πόνων», «φαυλότεραι». (μονάδες 6)                                                                                    Μονάδες 10

-          Δεν έχω χρήματα να αγοράσω κάποια αγαθά που χρειάζομαι.

-          Παίρνω φάρμακα, για να αντέξω τους πόνους.

-          Βρίσκομαι σε μια αδιέξοδη κατάσταση, σε έναν φαύλο κύκλο.

ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Αριστοτέλους Ρητορική, Α΄ 1-2 (έκδ. του R. Kassel)

Η σχέση ρητορικής και διαλεκτικής

Ἡ ῥητορική ἐστιν ἀντίστροφος¹ τῇ διαλεκτικῇ˙ ἀμφότεραι γὰρ περὶ τοιούτων τινῶν εἰσιν ἃ κοινὰ τρόπον τινὰ ἁπάντων ἐστὶ γνωρίζειν καὶ οὐδεμιᾶς ἐπιστήμης ἀφωρισμένης². Διὸ καὶ πάντες τρόπον τινὰ μετέχουσιν ἀμφοῖν³˙ πάντες γὰρ μέχρι τινὸς καὶ ἐξετάζειν καὶ ὑπέχειν λόγον καὶ ἀπολογεῖσθαι καὶ κατηγορεῖν ἐγχειροῦσιν. Τῶν μὲν οὖν πολλῶν οἱ μὲν εἰκῇ⁴ ταῦτα δρῶσιν, οἱ δὲ διὰ συνήθειαν ἀπὸ ἕξεως⁵. Ἐπεὶ δ’ ἀμφοτέρως ἐνδέχεται, δῆλον ὅτι εἴη ἂν αὐτὰ καὶ ὁδῷ⁶ ποιεῖν˙ δι’ ὃ γὰρ ἐπιτυγχάνουσιν οἵ τε διὰ συνήθειαν καὶ οἱ ἀπὸ ταὐτομάτου, τὴν αἰτίαν θεωρεῖν ἐνδέχεται, τὸ δὲ τοιοῦτον ἤδη πάντες ἂν ὁμολογήσαιεν τέχνης ἔργον εἶναι.

¹ ἀντίστροφος: ανάλογη.                                                          ⁴ εἰκῇ: τυχαία, χωρίς σχέδιο.

² ἀφωρισμένης: (εδώ) διακριτή.                                              ⁵ ἀπὸ ἕξεως: ως αποτέλεσμα άσκησης.

³ ἀμφοῖν: γενική δυϊκού αριθμού του ἄμφω: και οι δύο.        ⁶ ὁδῷ: (εδώ) τρόπος, μέθοδος.

Γ1. Να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του κειμένου.                                Μονάδες 20

Η ρητορική είναι ανάλογη με τη διαλεκτική· γιατί και οι δύο σχετίζονται με παρόμοια πράγματα τα οποία κατά κάποιον τρόπο είναι κοινό κτήμα όλων γενικά, ώστε να τα γνωρίζουν, και όχι κάποιας διακριτής γνώσης. Γι’ αυτό και όλοι κατά κάποιον τρόπο έχουν μερίδιο και στις δύο· γιατί όλοι μέχρι ενός σημείου επιχειρούν και να εξετάζουν και να λογοδοτούν και να απολογούνται και να κατηγορούν. Από τους περισσότερους λοιπόν άλλοι τα κάνουν αυτά τυχαία και άλλοι από τη συνήθεια ως αποτέλεσμα άσκησης. Επειδή είναι δυνατό να κάνουν και τα δύο, είναι φανερό ότι θα μπορούσαν να τα κάνουν και με μέθοδο· για ποιον λόγο λοιπόν πετυχαίνουν άλλοι από συνήθεια και άλλοι τυχαία, είναι δυνατόν να παρατηρήσουν την αιτία, ενώ όλοι ήδη θα συμφωνούσαν ότι κάτι τέτοιο είναι έργο τέχνης.

Γ2.α. Να γράψετε στο τετράδιό σας τον τύπο που ζητείται για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις: (μονάδες 4)

ἀφωρισμένης : το τρίτο πρόσωπο ενικού αριθμού στην οριστική του παθητικού αορίστου

ἀφωρίσθη

ὑπέχειν : το δεύτερο πρόσωπο ενικού αριθμού στην προστακτική του αορίστου β΄ στην ίδια φωνή

ὑπόσχες

πολλῶν : τη δοτική πληθυντικού αριθμού του θηλυκού γένους στον υπερθετικό βαθμό

πλείσταις

δρῶσιν : τη γενική πληθυντικού αριθμού του αρσενικού γένους της μετοχής ενεστώτα στην ίδια φωνή

τῶν δρώντων

Γ2.β. «τὸ δὲ τοιοῦτον ἤδη πάντες ἂν ὁμολογήσαιεν τέχνης ἔργον εἶναι»: Να μεταφέρετε όλους τους κλιτούς τύπους της πρότασης στον άλλον αριθμό. (μονάδες 6)                                   Μονάδες 10

τὰ δὲ τοιαῦτα ἤδη πᾶς ἂν ὁμολογήσαι/ὁμολογήσειε τεχνῶν ἔργα εἶναι

Γ3.α. Να αναγνωρίσετε συντακτικά τους παρακάτω τύπους: τῇ διαλεκτικῇ, ἐξετάζειν, θεωρεῖν, ἔργον. (μονάδες 4)

τῇ διαλεκτικῇ: δοτική αντικειμενική από το ἀντίστροφος

ἐξετάζειν: αντικείμενο στο ρήμα ἐγχειροῦσιν, τελικό απαρέμφατο, με υποκείμενο το πᾶντες (ταυτοπροσωπία)

θεωρεῖν: υποκείμενο στο απρόσωπο ρήμα ἐνδέχεται, τελικό απαρέμφατο

ἔργον: κατηγορούμενο στο υποκείμενο (τὸ τοιοῦτον) του απαρεμφάτου εἶναι

Γ3.β. «Ἐπεὶ δ’ ἀμφοτέρως ἐνδέχεται»: Να αναγνωρίσετε το είδος της πρότασης (μονάδα 1) και να αιτιολογήσετε τον τρόπο εκφοράς της (μονάδα 1).           (μονάδες 2)

Είναι δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εκφέρεται με οριστική (ένδέχεται), επειδή δηλώνει την αντικειμενική αιτιολογία.

Γ3.γ. «Τῶν μὲν πολλῶν οἱ μὲν εἰκῇ ταῦτα δρῶσιν, οἱ δὲ διὰ συνήθειαν ἀπὸ ἕξεως»: Να αναγνωρίσετε συντακτικά τους υπογραμμισμένους όρους. (μονάδες 4)              Μονάδες 10

τῶν μὲν πολλῶν: γενική διαιρετική στο οἱ μὲν…οἱ δὲ

εἰκῇ: επιρρηματικός προσδιορισμό του τρόπου στο ρήμα δρῶσιν

ταῦτα: σύστοιχο αντικείμενο στο δρῶσιν

διὰ συνήθειαν: εμπρόθετος προσδιορισμός της αιτίας στο εννοούμενο δρῶσιν

ΑΝΝΑ ΒΟΝΤΙΤΣΟΥ

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ